تحقیق رابطه سعادت و تزكيه نفس

مقدمه
«ونفس وما سويها فالهمها فجورها وتقويها قدافلح من زكيها و قد خاب من دسيها» (شمس:۷ – ۱۰)
از
آيات استفاده مى‏شود كه فلاح انسان در گرو تزكيه نفس است و «فلاح‏» همان
سعادت و كمال نفس انسانى است; از اين نظر كه موجب رستگارى و رها شدن انسان
از گرفتاريهاست. از آن نظر كه موجب دستيابى به خواسته‏هاست «فوز» و از نظر
اينكه مطلوب ذاتى است «سعادت‏» ناميده مى‏شود.
ارتباط بين اعمال نيك و سعادت نفس
تا
آنجا كه از آيات و روايات به دست مى‏آيد، رابطه بين تزكيه و فلاح يا بين
ارزشهاى اخلاقى، سعادت حقيقى و كمال نهايى انسان تنها يك رابطه قراردادى
محض نيست، بلكه خداى متعال روابط على و معلولى را به طور تكوينى، جعل كرده و
اين امر غيراز قرارداد اعتبارى محض است. خداوند معلولها را به دنبال
علت‏به وجود مى‏آورد و علتها وسايطى براى تحقق آنها هستند. اين رابطه را
خود او ايجاد كرده است. ولى معناى اين سخن وجود سنخيت‏بين علت و معلول و
بين وسيله و ذى‏الوسيله است، نه اينكه صرف قرارداد بدون ارتباط واقعى باشد.

آنچه مسلم است و ما از كتاب و سنت‏به دست مى‏آوريم اين است كه چنين
رابطه‏اى وجود دارد; مثلا، كارهاى خداپسندانه يا به اصطلاح، ارزشهاى اخلاقى
در بينش اسلامى، موجب سعادت و كمال انسان مى‏شود. اما تحليل و تبيين اين
رابطه مساله‏اى ديگر است.
ما حقيقت اين رابطه را به درستى نمى‏توانيم
درك كنيم; زيرا روابط خاص بين اشيا را از طريق تجربه به دست مى‏آوريم;
مثلا، اگر بخواهيم بدانيم كه علت فلان چيز چيست‏يا بين چه چيزهايى رابطه
على و معلولى وجود دارد بايد آنهارا تجربه كنيم. به طور ذهنى، پيش از
تجربه، نمى‏توان روابط على و معلولى بين پديده‏ها را به دست آورد، مگر در
چارچوبهاى كلى; مثلا، در اين حد كه علت موجده بايد كاملتر از معلول باشد.
عقل ممكن است اين اندازه بفهمد; اما اينكه چه علتى موجب پيدايش چه معلول
خاصى مى‏شود براى فهم آن، به تجربه نياز است. و چون ما از عالم آخرت
تجربه‏اى نداريم، حتى تجربه آگاهانه‏اى نسبت‏به امور معنوى و روحانى خودمان
هم نداريم – و تجربه بايد آگاهانه باشد – نمى‏توان اين موضوع را درك كرد
كه عملى كه انجام مى‏دهيم، حتى در اين دنيا، چه تاثيرى بر روح ما دارد. اين
تاثير بواقع، وجود دارد و كسانى كه چشم بصيرت داشته باشند رابطه بين عملى
را كه انجام مى‏دهند و تاثيرى را كه بر روحشان مى‏گذارد، مى‏بينند; اگر كار
خوبى كرده باشند نورانيتى در دلشان ايجاد مى‏شود و در روحشان، صفايى به
وجود مى‏آورد، ولى امثال ما، كه از چنين نورانيتى محروم هستيم، اين آثار را
مشاهده نمى‏كنيم. به اين دليل است كه گفته مى‏شود ما تجربه آگاهانه‏اى از
تاثير افعال در روحيات خود نداريم و اين موجب شرمندگى انسان است كه از دل و
باطن خود خبرى نداشته باشد. ولى واقعيت اين است كه اعمالى كه ما انجام
مى‏دهيم با ساير چيزها ارتباط دارد. در اين زمينه، شواهد فراوانى وجود
دارد، چه از حضرات معصومين عليهم‏السلام و چه از تربيت‏شدگان مكتب آنان.
آنها گاهى فقط با توجه به ظاهر كسى، آثار اعمال او را در وجودش مى‏يافتند و
از سعادت يا شقاوت روحى او آگاه مى‏گشتند; يعنى مى‏فهميدند كه او كار خوبى
انجام داده يا مرتكب خطا و لغزش شده است …